Το Χαμένο Ακόρντο - με αφορμή την επέτειο γέννησης του Τζέιμς Τζόυς (2 Φλεβάρη)

Πριν τέσσερις μέρες συμπληρώθηκαν 134 έτη από τη γέννηση του μεγαλοφυούς Τζέιμς Τζόυς, ενός ανθρώπου που είχε πέσει θύμα κι αυτός του (πάντα ζωντανού, στα μέρη μας) φαινομένου της λογοκρισίας, αλλά έχει τώρα πια φτάσει να αναγνωρίζεται ως ο σπουδαιότερος Ιρλανδός πεζογράφος και ένας από τους σημαντικότερους παγκοσμίως. 

Η πολυπλοκότητα της σκέψης και του ταλέντου του Τζόυς φαίνεται όχι μόνο από τα γραπτά του αλλά και από την ικανότητά του ως μουσικού, καθώς και από το ότι χρησιμοποίησε τεχνικές μουσικής σύνθεσης στην ίδια τη διαδικασία διαμόρφωσης των κειμένων του. Και, βέβαια, η μουσική δεν θα μπορούσε παρά να έχει κι αυτή το ρόλο της στην πεζογραφία του - πάρτε για παράδειγμα το διήγημά του "Οι Νεκροί" (από τη συλλογή "Οι Δουβλινέζοι") ή τον περίφημο "Οδυσσέα" του. 

Ένα από τα τραγούδια που "ακούγονται" σε αυτό το μνημειώδες μυθιστόρημα είναι το "The Lost Chord", το μελοποιημένο από τον Άρθουρ Σάλλιβαν (για όσους δεν τον έχουν υπόψιν τους, μια πρώτη γνωριμία μαζί του θα μπορούσε να γίνει εδώ) ποίημα της Άντελεϊντ Αν Πρόκτερ. Η Πρόκτερ, φιλάνθρωπος, φεμινίστρια, αλλά και αγαπημένη ποιήτρια της βασίλισσας Βικτώριας, μάλλον άγνωστη στην Ελλάδα, έγραψε το ποίημα αυτό στα 1858.

Η ιστορία αφορά ένα (άγνωστο) ακόρντο το οποίο παίζει τυχαία στο αρμόνιο η αφηγήτρια, κατά τη διάρκεια μιας δυσάρεστης για εκείνη μέρας, χωρίς να βλέπει ποια πλήκτρα πατάνε τα δάχτυλά της. Το ακόρντο αυτό ακούγεται τέλειο, δείχνει να ταυτίζεται με (ή, τουλάχιστον, να αποκαλύπτει) το ίδιο το νόημα της ζωής, αλλά χάνεται, προτού καν η αφηγήτρια να καταλάβει ποιο είναι, ποιες νότες το αποτελούν. Έκτοτε το αναζητά σε όλη της τη ζωή, σίγουρη πως δεν θα το ξανακούσει, παρά μόνον, ίσως, στο υπερπέραν. 

Το ποίημα έχει σαφώς θεολογικές/μεταφυσικές αναφορές, αλλά θα μπορούσε επίσης να ερμηνευτεί ως ένα σχόλιο πάνω στο φευγαλέο χαρακτήρα της ευτυχίας ή του ταλέντου ή του έρωτα (ή όλων των παραπάνω μαζί) ή απλά σαν μια αλληγορία για όλες τις χαμένες ευκαιρίες (ή δημιουργικές ιδέες) που περνάνε μπροστά μας κι εμείς δεν μπαίνουμε στον κόπο να τις εκμεταλλευτούμε, ζώντας έκτοτε με το πικρό ερώτημα "Τι θα είχε γίνει αν...;". 

Παρακάτω, επιχειρώ μια αρκετά ελεύθερη μετάφραση του εν λόγω ποιήματος:

"Καθισμένη μία μέρα στο αρμόνιο, κουρασμένη και με διάθεση πικράν

Τα δάχτυλά μου ροβολούσαν άνευρα πάνω από τα πλήκτρα τα οχληρά

Δεν ήξερα τι έπαιζα, σε ποια χώρα ήμουν καν ονειρικήν,

Μα κάπως σήμανα ένα ακόρντο, ίδιο ο ήχος του Μεγάλου Αμήν

Πλημμύρισε το άλικο λυκόφως, σαν το φινάλε κάποιου ουράνιου ψαλμού

Και άγγιξε το εμπύρετό μου πνεύμα με ένα χάδι γαληνέματος βαθιού   

Ημέρεψε τον πόνο και τη θλίψη, σαν την αγάπη που διαπάλες ξεπερνά  

Και θύμιζε ηχώ που εναρμονίζει όλου του βίου μας τη διάφωνη στριγκλιά 

Συνέδεσε έννοιες μπερδεμένες σε μιαν ειρήνη που ‘ν’ απόλυτα στρωτή

Και τρέμοντας εσιώπησε για πάντα σαν να εδίσταζε να παύσει, να χαθεί

Το έψαξα, το ψάχνω ακόμα εις μάτην, αυτό το ένα το ακόρντο το θεϊκό

Που ήρθε από το είναι του αρμονίου και μπήκε στο δικό μου το τρωτό

Ίσως μονάχα ο λαμπρός ο Άγγελος Θανάτου ξανά το ακόρντο αυτό να κάνει ν’ ακουστεί

Και μόνο στον Παράδεισο να ξανακούσω εκείνο το ένα, το Μεγάλο Αμήν."

Το ποίημα το μελοποίησε σχεδόν δύο δεκαετίες αργότερα ο συνθέτης Άρθουρ Σάλλιβαν, με αφορμή το θάνατο του αδερφού του. Ορίστε και η πρώτη ηχογράφηση της σύνθεσης, από τον ίδιο το μουσουργό: 

Πέρα από τις σαφείς αναφορές στο ποίημα και το τραγούδι στην αγγλόφωνη λογοτεχνία και μαζική κουλτούρα (π.χ. ο κωμικός και μουσικός Τζίμι Ντουράντε είχε γράψει ένα τραγούδι-απάντηση, με τίτλο "I'm The Guy Who Found The Lost Chord"), είναι ενδιαφέρον να σκεφτεί κανείς πως ένα παρόμοιο θέμα αγγίζει (ακροθιγώς) και ο Leonard Cohen στο διάσημο τραγούδι του "Hallelujah" ("I heard there was a secret chord/ that David played and it pleased the lord"), αλλά και παλιότερα, οι The Who, στο "Pure and Easy", ένα από τα τραγούδια που είχαν γραφτεί για την ροκ όπερα Lifehouse, η οποία ποτέ δεν ολοκληρώθηκε ("Τhere once was a note/ pure and easy/ playing so free/ like a breath, rippling by/The note is eternal/ I hear it, it sees me/forever we blend/and forever we die"): τη σύνδεση ενός μουσικού στοιχείου με το σύμπαν ή το νόημα της ζωής. Παραμένοντας στην popular μουσική, παρακάτω έχουμε τη μελοποίηση ενός ποιήματος του ίδιου του Τζόυς από τον Σιντ Μπάρετ:

Περισσότερος Τζόυς και μουσική εδώ

Τέτοιες και άλλες ιστορίες κάθε Τρίτη στις οκτώ, εδώ