Τετάρτη 12 Αυγούστου 2015

Ένα cautionary tale από το 1941

Στη «Σκακιστική Νουβέλα» (εκδ. Άγρα, μτφρ. Μαρία Αγγελίδου) του Στέφαν Τσβάιχ – όπως και σε όλα τα έργα μυθοπλασίας που έχουν σαν αφορμή τους ένα τόσο εξειδικευμένο θέμα – το σκάκι χρησιμοποιείται απλά ως εφαλτήριο από το συγγραφέα προκειμένου να μιλήσει για την ανθρώπινη κατάσταση, για ένα ζήτημα πολύ πιο ευρύ και πολύ πιο καίριο από τα 64 τετράγωνα της σκακιέρας.

Η ιστορία ξεκινά πολύ απλά κι όμως πολύ εύστοχα, χωρίς πολλές φιοριτούρες και χωρίς καμία απολύτως παρέκκλιση από το διαφαινόμενο ως θέμα του βιβλίου. Ο αναγνώστης παραπλανάται πως ο πρωταγωνιστής της «Σκακιστικής Νουβέλας» θα είναι ο παγκόσμιος πρωταθλητής Μίρκο Τσέντοβιτς, ένας άνθρωπος που δεν δείχνει να έχει καμίαν άλλη θετική ιδιότητα και κανένα άλλο ενδιαφέρον πέρα από την απαράμιλλη ικανότητά του στο σκάκι. Καθώς, όμως, η ιστορία εξελίσσεται και στο κάδρο μπαίνει ο μυστηριώδης, ιδιόρρυθμος Δόκτωρ Μπ., γίνεται αντιληπτό πως το ζήτημα που εξετάζει το βιβλίο είναι πολύ πιο σημαντικό από μια απλή (ή και περίπλοκη) παρτίδα σκάκι. Ουσιαστικά, το αντικείμενο του βιβλίου είναι η εμμονή, η ψύχωση, η πάλη του ανθρώπου απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό – αλλά δεν πρόκειται απλά για την εξέταση μιας παθογένειας. Διότι η ψυχική νόσος του Δόκτορος Μπ. δεν είναι εγγενής. Είναι κάτι που έχει επιβληθεί έξωθεν, από το απάνθρωπο χιτλερικό καθεστώς που επικρατούσε στη Γερμανία και την Αυστρία κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1930 (κι έπειτα επεκτάθηκε και σε άλλα σημεία του πλανήτη, για να καταρρεύσει, ευτυχώς, μερικά χρόνια αργότερα), μέσα από μια πολύ ιδιότυπη μέθοδο βασανισμού, προάγγελο των λευκών κελιών. Το βιβλίο μιλά για την κτηνωδία του φασισμού και του ναζισμού, και είναι γι’ αυτό ιδιαίτερα επίκαιρο, ειδικά σε τούτην εδώ τη γωνιά του πλανήτη.


Όσο καλογραμμένη κι αν ήταν η «Σκακιστική Νουβέλα», όσο συναρπαστική κι αν ήταν η εξέλιξη της παρτίδας που περιγράφεται εντός της, δεν θα είχε καμιάν αξία χωρίς την οικουμενικότητα του μηνύματός της, χωρίς την αγωνία του συγγραφέα να αναδείξει ένα μείζον πρόβλημα, μια σκοτεινή πτυχή της ανθρώπινης φύσης και ιστορίας, που έχει βγει και πάλι στην επιφάνεια.